HÂLİD ZİYÂ UŞAKLIGİL, 1865 yılında İstanbul'un Eyüp semtinde doğdu. Aslen Uşak’ın köklü ailelerinden Helvacızâdelere mensuptur. Ailenin bir kısmı daha sonra İzmir'e yerleşmiş ve Uşşâkîzâdeler olarak anılmaya başlanmıştır. Mevlânâ ve Hâfız-ı Şîrâzî hayranı entelektüel bir baba olan Hacı Halil Efendi’nin üçüncü çocuğudur. Eğitimine mahalle mektebinde başlayan yazar, daha sonra yeni usulde eğitim veren sıbyan mektebine ve Fâtih Askerî Rüşdiyesi’ne devam etti. Edebiyata ve tiyatroya olan ilgisi nedeniyle çok sayıda telif ve tercüme eser okudu. Ailesinin işleri bozulunca İzmir’e dönmek zorunda kaldı. İzmir Rüşdiyesi’nin ardından Mechitariste Okulu’na kaydoldu ve burada tercüme faaliyetlerine başladı. Mevcut eğitim sisteminden memnun olmayan dedesi, yabancı dil dersleri alması için Auguste de Jaba’yı özel hoca olarak tuttu. 1883’te Mechitariste Okulu’ndan mezun olduktan sonra ilk yazısı olan “Deniz Danası” Hazîne-i Evrâk'ta yayımlandı. Edebî nitelikteki ilk yazısı “Aşkımın Mezarı” başlıklı mensur şiiri ise aynı yıl Tercümân-ı Hakîkat'te neşredildi. 1884’te arkadaşlarıyla birlikte, on sayılık bir dergi olan Nevruz'u çıkardı. 1886’da Tevfik Nevzat’la beraber yayımlamaya başladığı Hizmet gazetesindeki faaliyetleriyle İstanbul’un edebî çevrelerinde adından söz ettirmeye başladı. Mekteb ve Servet-i Fünûn dergilerinde yazıları yayımlanmaya başladı. 1893’te İstanbul’a yerleşerek çeşitli memuriyetlerde görev yaptı. Servet-i Fünûn'da neşrettiği ilk hikâye “Cambaz Kız”dır. Mai ve Siyah’ın Servet-i Fünûn'da neşredilmesi onu neslinin en önemli isimlerinden biri hâline getirdi. 1908’de Reji komiserliğinde görevlendirildi; Dârülfünûn’da Batı edebiyatı tarihi ve estetik dersleri verdi. Aynı yıl kurulan Sahne-i Osmânî’nin edebî heyetine, Türk Derneği ile İttihat ve Terakkî Cemiyeti’ne katıldı. 1909’da mâbeyin başkâtibi oldu. Maarif Nezâreti tarafından kurulan Istılâhât-ı İlmiyye Encümeni ile Dârülbedâyi’in edebî heyetinde görev aldı. Millî Mücadele dönemi sonunda Yeşilköy’deki köşküne çekilerek kendini edebî faaliyetlerine verdi. 1932’de I. Türk Dili Kurultayı’nda, Türkçenin geçirdiği evreleri ve Türkçe sevgisini anlatan tebliğinden sonra Mai ve Siyah ile Aşk-ı Memnû’yu sadeleştirerek yayımladı.Oğlu Halil Vedat’ın trajik ölümü onu derinden etkiledi. Bu olaydan sonra hayattan koparak her türlü tedaviyi reddettiği uzun bir hastalığın ardından 27 Mart 1945’te vefat etti ve Bakırköy Mezarlığı’ndaki aile kabristanına defnedildi.

Eserleri:

Roman: Sefile (1886-1887), Nemide (1892-1893), Bir Ölünün Defteri (1893), Ferdi ve Şürekası (1895), Mai ve Siyah (1898), Aşk-ı Memnû (1901), Kırık Hayatlar (1924), Nesl-i Âhir (1990).

Büyük Hikâye: Deli (1888), Bir Muhtıranın Son Yaprakları (1888), Bir İzdivacın Tarih-i Muaşakası (1888), Bu muydu? (1896), Heyhat (1898), Valide Mektupları (1999).

Küçük Hikâye: Tuhfe-i Letâif (1893), Küçük Fıkralar I-III (1897-1899), Bir Yazın Tarihi (1900), Solgun Demet (1901), Bir Şiir-i Hayal (1914), Sepette Bulunmuş (1920), Beyaz Şemsiye- Elfin (1898-1899), Mayıs Pazarı-Bir Deli (Mehmet Rauf ile, ?), Bir Hikâye-i Sevda (1922), Hepsinden Acı (1934), Aşka Dair (1935), Onu Beklerken (1935), İhtiyar Dost (1937), Kadın Pençesi (1939), İzmir Hikâyeleri (1950).

Mensur Şiir: Mezardan Sesler (1891), Mensur Şiirler (1891).

Tiyatro: Füruzan (1918), Kâbus (1918), Fare (1926).

Hatıra ve Gezi Yazıları: Almanya Mektupları (1915-1916), Alman Hayatı (1916), Kırk Yıl (1936), Saray ve Ötesi (1940-1942), Bir Acı Hikâye (1942).

Makaleler: Kenarda Kalmış (1924), Sanata Dair I-II-III-IV (1938, 1939, 1955, 1963).

Tenkit: Hikâye (1891).

Batı Edebiyatı Tarihine Dair Eserleri: Garptan Şarka Seyyale-i Edebiye: Fransız Edebiyatının Nümune ve Tarihi: Medhal: Ezmine-i Mutavassıta ve On Altıncı Asır, (1885), Tarih-i Edebiyat-ı Garbiyeden Fransa Edebiyatı Dersleri (1913), Tarih-i Edebiyat-ı Garbiye, Kısm-ı Sâni: İspanyol Edebiyatı (1913), Alman Edebiyatı Tarihi (1914), Yunan Tarih-i Edebiyatı (1915), Latin Tarih-i Edebiyatı (1915).

Gramer Kitapları: Kavâid-i Lisan-ı Türkî (1886), Fransızca Muallimi (1889).

Tercümeler: Demirhane Müdürü (George Ohnet’den, 1888), Esrâr-ı Serendib (Louis Jacolliot’dan, 1888), Nâkil I-IV (1893-1895).

Fennî Kitaplar: Haml ve Vaz-ı Haml (1889), Mebhasü’l-kılıf (1893), Bukalemun-ı Kimya (1893), Hesap Oyunları (1893), İlm-i Sima (1894), Kanun ve Fenn-i Velade (1894), Birkaç Yaprak (1898).